Theo Nghị định, thanh niên xung phong là lực lượng xung kích của thanh niên, tham gia và thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, giải quyết việc làm, giáo dục, rèn luyện và đào tạo thanh niên. Thanh niên xung phong có nhiệm vụ: Tham gia thực hiện chương trình, dự án phát triển kinh tế - xã hội được giao ở biên giới, hải đảo, những nơi có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn, đặc biệt khó khăn; tham gia thực hiện việc khắc phục hậu quả thiên tai, dịch bệnh, bảo vệ môi trường, trật tự an toàn giao thông, bảo đảm an ninh quốc phòng và các nhiệm vụ đột xuất, cấp bách khác; tham gia thực hiện cai nghiện ma túy, giáo dục lao động, giải quyết việc làm cho thanh niên sau cai nghiện ma túy và các đối tượng thanh thiếu niên mắc tệ nạn xã hội khác; tham gia sản xuất hàng hóa, cung ứng dịch vụ, chuyển giao tiến bộ khoa học kỹ thuật, hỗ trợ nông dân sản xuất và đào tạo nghề gắn với tạo việc làm cho thanh niên; giáo dục, rèn luyện, đào tạo và bồi dưỡng văn hóa, chuyên môn nghiệp vụ, phẩm chất chính trị, phẩm chất đạo đức và chăm lo đời sống văn hóa tinh thần cho đội viên, cán bộ quản lý thanh niên xung phong.
Thanh niên xung phong ở Trung ương do Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh quyết định thành lập, giải thể và quản lý; thanh niên xung phong ở tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương do Đoàn thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh cấp tỉnh quyết định thành lập, giải thể và quản lý. Thanh niên xung phong chỉ được thành lập khi cần huy động thanh niên để thực hiện các nhiệm vụ nêu trên trong thời gian từ 24 tháng trở lên.
Đội viên thanh niên xung phong là công dân Việt Nam từ đủ 18 tuổi đển 30 tuổi (quy định trước đây là đủ 18 tuổi trở lên, người 16 - 17 tuổi có thể tham gia nếu có sự đồng ý của gia đình), có phẩm chất đạo đức, sức khỏe tốt, tình nguyện gia nhập thanh niên xung phong. Trang phục thanh niên xung phong bao gồm: đồng phục, cấp hiệu, phù hiệu thanh niên xung phong.
Thanh niên xung phong được tổ chức dưới các hình thức: Tổng đội thanh niên xung phong; Trung tâm, Trường Giáo dục lao động xã hội. Thanh niên xung phong có thể thành lập doanh nghiệp để thực hiện nhiệm vụ được giao theo quy định của pháp luật. Doanh nghiệp của tổ chức thanh niên xung phong được thành lập và hoạt động theo quy định của Luật Doanh nghiệp và có trách nhiệm tạo điều kiện để đội viên thanh niên xung phong đã hoàn thành nhiệm vụ hoặc người sau cai nghiện ma túy được tiếp nhận vào việc làm tại doanh nghiệp (trước đây, các đơn vị thanh niên xung phong sau khi hoàn thành các chương trình, dự án thì được phép chuyển sang doanh nghiệp, hoạt động theo quy định pháp luật đối với các loại hình doanh nghiệp).
Đội viên thanh niên xung phong được hưởng tiền công và các chế độ, chính sách theo quy định của pháp luật; được Nhà nước cấp trang phục thanh niên xung phong theo niên hạn 02 năm một lần; được Nhà nước tạo điều kiện học tập nâng cao trình độ học vấn, nghề nghiệp, hoạt động văn hóa, nghệ thuật, vui chơi, giải trí, thể dục, thể thao, bảo vệ sức khỏe theo quy định của pháp luật; được vay vốn ưu đãi để phát triển sản xuất; được tạm hoãn gọi nhập ngũ trong thời bình khi đang làm việc ở vùng khó khăn. Đội viên có 05 năm liên tục làm việc trong tổ chức thanh niên xung phong được xét tặng Kỷ niệm chương thanh niên xung phong. Đội viên thanh niên xung phong làm nhiệm vụ ở vùng khó khăn, ngoài việc được hưởng các chính sách này còn được hưởng sinh hoạt phí trong 6 tháng đầu, kể từ khi tham gia thanh niên xung phong (mức sinh hoạt phí được hưởng mỗi tháng làm việc bằng mức lương tối thiểu chung theo quy định của pháp luật)...
Nghị định này có hiệu lực thi hành kể từ ngày 26 tháng 3 năm 2011.